Монгуш Мадон Балдыжыкович –Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, чогаалчы, прозачы, очулдурукчу, Россияның журналистер, Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Ол 1938 чылдың июнь 11-де Өвүр кожууннуң Солчур сумузунуң Дөргүн-Белдир деп черге тоолчу Балдыжык болгаш Докпак-Серээ Монгуштарның ажылчын өг-бүлезинге төрүттүнген.
Хандагайты ортумак школазын чедиишкинниг дооскаш, 1966 чылда Красноярскиниң саң-хөө техникумун дооскан.
Ажылчын базымын, өскен төрээн суурунга райком комсомолдуң сургакчызындан (инструктор) эгелээш, кожууннуң коммунал ажыл-агыйының бухгалтеринге, саң-хөө килдизиниң кол хынакчызынга ( ревизор) чедир ажылдаан.
Бодунуң эң-не улуг сонуургалы шахмат ойнаары, кожууннуң, республиканың янзы-бүрү деңнелдиг шахмат маргылдааларының идепкейлиг киржикчизи чораан. Мадон Монгуш, ол үеде, шахмат бөлгүмүнүң бирги билдилиг удуртукчузу. Ооң өөреникчилери удаа-дараа шаңналдарга төлептиг болуп, башкызынга четтиргенин илередип чоруурлар.
Мадон Монгуш шыдыраага,чиик атлетикага, хаактаарынга, хол бөмбүүнге, бут бөмбүүнге бирги разрядтыг болгаш хүрежиринге база сундулуг бооп, аныяк салгалды кадык амыдыралче суртаалдап чораан.
Мадон Балдыжыковичиниң чогаал ажылынче оруу 1970 чылда эгелээн. Баштайгы шүлүктериниң чыындызы “ Мөңге назын” деп аттыг 1986 чылда чырыкче үнген. Чогаалчы дараазында чылдарда «Мадонна» (1996), «Амыдырал болгаш ынакшыл» (2000) чечен чугаалар, «Дүлгээзинниг карактар» (2003), «Ынакшылдың боодал чечээ» ( 2004) , «Ынакшылдың далайы» ( 2013), тоолдар, чечен чугаалар, очулгалар кирген «Элезинниг ховуга өлүм» ( 2014) деп номнарын үндүрген.
Уильям Шекспирниң сонеттерин, С.Есенниниң, Л. Лермонтовтуң, шүлүктерин тыва дылче очулдургулаан база тибет чоннуң тоолдарын солуннар арыннарынга очулдургаш, чырыткан: "Сайыт оглунуң кайгамчык ужуралдары» (ноябрь 14, 2008 ч. №28 Улаачы), «Удуп чыда каттырар оол» ( апрель 3, 2009ч. №9 Улаачы), «Кырган кадайлыг ашак база ооң үш оглу» ( февраль 2-8, 2012ч. Тываның аныяктары №4), «Амыдыралы аайлашкан кырган кадарчы» (декабрь 19, 2013ч. №57-58 Тываның аныяктары).
Онзагай талалыг чогаалчывыстың адын мөңгежидип, Хандагайты суурнуң бир кудумчузун ооң ады-биле адаан.
Мадон Монгуш Балдыжыкович 2014 чылда чырык өртемчейден чарлып чоруткан.

ХҮНДҮЛҮГ, НОМЧУКЧУ!
Шүлүкчү, прозачы, шахматист, шажын чүдүлге талазы-биле шыырак билиглиг чораан Мадон Балдыжыковичиниң чогаалдарын сонуургап номчууру-биле Силерни төп ном саңынче чаладывыс!
Чонга билдингир ыры апарган шүлүктерин номчукчуларывыска таныштырдывыс:

МӨҢГЕ НАЗЫН

Кадыр дагже үнгенимде,
Кадыг ажыл кылганымда,
Тыныштарым кыскалай бээр
Дыштанырын күзей бээр мен.

Ынчалза-даа кээргей бээрим,
Ынай борбак мээң-не чүрээм.
Дириг чораан назынымда,
Тиккиледир соп-ла чоруур.

Чораан боттуң салым-чолу,
Човаг билбес шимчедикчим.
Чүрээм күжүр дириг чорза,
Чүс-даа чылда чурттавас бе?

ДУС-ДАГ ОГЛУ

Кырган-ачам алыс чурту
Кызыл дустуг Дус-Даамайга,
Авам күжүр чүктеп чорааш,
Азырап каан оглу-дур мен.

Эмдик аътты төрепчилээш,
Эзеңгиге ораай шааптар.
Шынаа долган кодан малдың
Чылгычызы оол-дур мен.

Чараш боду ырда кирген
Шаалаашты хөгжүм кылган,
Эртинелиг Дус-Даамайның
Эзир куш дег оглу-дур мен.

Ырак эвес кожам аалда,
Ырлап чоруур чараш кыс бар.
Кадат хойдан хүлээп алгаш,
Кады чурттай бээр чоор бе?

БОРА-ШАЙЫМ

Аъттыг кижи азып болур,
Артыштыг хем чайлаамайны.
Агызынга малы семис,
Арттыг, сынныг Бора-Шайым.

Оглаа, эмдик үзүүргеткен
Ооруунда аңныг, каттыг.
Оглу, кызы сиген кезип,
Ойнап, хөглээр Бора-Шайым.

Успа-Хөлдү харап чыдар
Улуг-Хана дагларымны.
Уям болган, ырым болган
Угбазынган Бора-Шайым.

Улусчу моол кады чурттаан
Улуг чуртум кызыгаары.
Уруг эжим ынакшылын
Ужуктап каан Бора-Шайым.

АВАМГА

Өртемчейге чурттазын дээш,
Өпейлиимден өстүрүп каан.
Кавайым дег таалал болган
Хайыралыг мээң авам.

Өзеримге, чурттаарымга
Үүлемге үлегер бооп,
Өөрүшкүнү, муңгаралды
Үлежип кээр ынак авам.

Чивеңнешкен сылдыстарны
Чинчилештир дизип алгаш,
Хүндүткелдиг авам сеңээ
Хүннүң-даа бол тудуксаар мен.

МЭЭҢ АВАМ.

Буян долган тыва тонун эгиннепкен,
Буттарында элеп калган идиктерлиг,
Хараганнар аразында кара өглүг,
Кадай кижи каш өшкү дозуп чоруур:
Көккүр бажы хүнге чайнап, агараңнаан,
Хөөкүй мени азырап каан авам ол-дур.

Эртениң-не сүттүг шайын өрү чашкан,
Эрткен чону өгнү ойбас, шайлап алыр.
Баалыктан оглун, кызын хараанзыг-даа
Башкы сылдыс үнгүжеге манап орар:
Көккүр бажы хүнге чайнап агараңнаан,
Хөөкүй мени азырап каан авам ол-дур.

Быжындыдан ойбак тонну чамап даараан,
Былгаар уннуг бопук идик дүптеп септээн,
Кызыл сөөскен даңзазында таакпы тиккен,
Кылыр ишке шалып кежээ, алгы ууштаан:
Көккүр бажы хүнге чайнап агараңнаан,
Хөөкүй мени азырап каан авам ол-дур.

Кенни уруг ажылдай бээр аразында
Хензиг чашты аадып чайгаар өпей ырлыг,
Төлдериниң төлүн ажаап, буян кылган,
Дөспес чүрээ оларны дээш, дыңзыг соккан:
Көккүр бажы хүнге чайнап агараңнаан,
Хөөкүй мени азырап каан авам ол-дур.

Ажыглаан үндезиннери:
1. Комбу, С. С. Монгуш Мадон Балдыжыкович :[о нем] / С. С. Комбу – Текст : непосредственный // Тувинская литература : словарь / С. С. Комбу. – Новосибирск: Наука, 2012. – с. 167.
2. Монгуш Мадон Балдыжыкович: биография писателя // Тываның чогаалчылары – Писатели Тувы. – Кызыл, 2001. – с. 44.
3. Монгуш, М.Б. Мөңге назын:/ М.Б.Монгуш, шүлүктер. – Кызыл: ТывНУЧ, 1986. – 64а.
4. Монгуш, М. Б. Ынакшылдың далайы: шүлүктер чыындызы.-Кызыл: типография КЦО "Аныяк", 2013.-140 ар.

Өвүр кожууннуң Монгуш Доржу аттыг төп ном саңының чурт шинчилел килдизиниң эргелекчизи чыып бижээн.