Прозачы, очулдурукчу, чогаалчы, критик, филология эртемнериниң кандидады Мария Андреевна Хадаханэ 1933 чылдың июнь 6-да Иркутск облазының Бохан суурга төрүттүнген.
Кызылдың 1, 3 дугаар школаларынга өөренгеш, Иркутскиниң күрүне университедин дооскан.
Тываның дыл, литература, төөгү эртем-шинчилел институдунга эртем ажылдакчызы болуп, Кызылда күрүнениң педагогика институдунга кафедра эргелекчилеп ажылдап чораан. Тыва чогаал, театр, культураны база орус-тыва литературлуг харылзааларны, Тывада орус чогаалчыларның чогаадыкчы ажылдарының дугайында шинчилел ажылдарын кылган.
Критик, очулдурукчу. Филология эртемнериниң кандидады.
Ол «Тыва проза», «Литературлуг Тыва» деп монографияларның, 20 ажыг өөредилге номнарының, чыындыларның база 100 хире эртем чүүлдериниң автору. «Александр Пальмбах – писатель и человек» (1967), «Тыва театрның кижилери» (1971), «Славные дочери Тувы», «Горький болгаш ССРЭ улустарының литературазы», «Тыва үлегер чугаалар болгаш мерген сөстер», «Тыва тывызыктар», «Тыва тоолдар» деп номнарны парлаткылаан. Тываның сураглыг кижилери – С. К. Тока, Б. Ш. Долчанмаа, Х. А. Анчымаа, В. Оскал-оол болгаш оон-даа өске күш-ажылдың, культураның, уран чүүлдүң кижилериниң дугайында очерктерни бижээн. Ол О. Сагаан-оолдуң, С. Сүрүң-оолдуң, М. Өлчей-оолдуң, Н. Ооржактың, М. Көжелдейниң, Б. Ондарның чогаалдарын орус дылче очулдурган.
М. А. Хадаханэниң бижээн чүүлдери «Сибирские огни», «Театральная жизнь», «Советская женщина», «Литературное обозрение» сеткүүлдеринге парлаттынгылаан. Ооң ажылдарын алтай, якут, хакас, моол дылдарже очулдурган. «Река жизни» (2003) деп бот-намдарлыг тоожузу номчукчуларның улуг сонуургалын чаалап алган. «Улуг-Хем» сеткүүлүнге, «Тувинская правда» болгаш өске-даа республика солуннарынга очерктери, чүүлдери доктаамал парлаттынып турар.
М. А. Хадаханэ ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тыва АССР-ниң культуразының болгаш Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, "Күш-ажылдың хоочуну", "Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы" деп хүндүлүг аттарның, "Шылгараңгай күш-ажыл" деп медальдың база "Чылдың кижизи-1998", "Чонар-даштан бийир" деп хөй-ниити шаңналдарның эдилекчизи.
Ооң чогаадыкчы ажылының дугайында У. Венгров, Б. Хөвеңмей, Д. Куулар, М. Татаринцева, В. Межова, С. Хитарова бижип, боттарының үнелелдерин бергеннер.

ООҢ ДУГАЙЫНДА ҮНЕЛЕЛДЕР:

"Мария Андреевна Хадаханэ дээрге Тываның чүгле культуразының эвес, а эртеминиң болгаш уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы деп атка төлептиг кижи".
Филология эртемнериниң доктору Доржу Куулар.

"Тыва уран чүүлдүң, чечен чогаалдың өзүлдезин Россия болгаш кадагааты чурттарга делгередир ажылга Мария Андреевна эвээш эвес үлүг-хуузун киирген. Тыва чогаалдарны сайгарып шинчилээн ажылдары "Чогаалдың допчу энциклопедиязы, "Россия чоннарының чогаалы" деп хрестоматия номунда, "Улуг совет энциклопедия", Хөй национал чогаалдың төөгүзү" дээш, оон-даа хөй үндезин алдын номнарда кирген".
Чогаалчы Черлиг-оол Куулар.

"Башкывыс Мария Андреевна хөй талалыг салым-чаяанныг кижи: кайгамчык оратор, чогаалчы, ыраажы, артист, журналист дээш, өске-даа. Ынчалза-даа улуг Пушкинниң төрүттүнген хүнүнде чырык черге чаяаттынган болгаш, чогаалга ынакшылдың деңзүгүүрү чая базыпканы ол боор".
Журналист Светлана Балчыр.

"М. Хадаханэниң биске арттырып каан өнчүзү дыка байлак. Ооң тыва аас чогаалын болгаш чечен чогаалды өске чоннарга таныштырар ажылга киирген үлүг-хуузу. Ооң орус дылче очулгаларының ачызында та чеже тыва тоолдарны, үлегер домактарны, чечен чугааларны, тоожуларны база "Төрээн кижилер" деп романны сонуургап номчаан, ооң уламындан Тываны, тыва чонну танып билип алган. Бо база үнелеп четтинмес ачы-хавыяа".
Эртемден Маргарита Кунаа.

Өвүр кожууннуң М. Доржу аттыг төп ном саңының чурт шинчилел килдизи.