Муниципальное бюджетное учреждение культуры "Овюрская централизованная библиотечная система с сельскими филиалами" овюрского кожууна республики тыва

ШҮЛҮКЧҮ, ЧОГААЛ ШИНЧИЛЕКЧИЗИ, ЭРТЕМДЕН ТАЙГАНА ХЕРТЕКОВНА НАЗЫНЧАП-ОЧУР

Шүлүкчү, филология эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның күрүне университединиң даштыкы дылдар кафедразының доцентизи Тайгана Очур Бай-Тайга кожууннуң Бай-Талдың Чыварлыг-Ойга 1982 чылдың январь 31-де авазының дун кызы бооп төрүттүнген.
Тайгана Хертековна кырган-авазының баштайгы уйнуу, ынчангаш ооң чашкы болгаш элээди үелери кырган-авазы-биле эрткен. Манзыма Мөндүрияевна – шыңгыы, ажылгыр-кежээ, даараныр, холу куруг орбас, чонунга хүндүткелдиг эне, дээр уктуг хам чораан. Кырган-авазының  ыткан тоолдарын, тоолчургу чугааларын, ырларын, алгыштарын  бичиизинден тура-ла дыңнап өскени Тайганага  чогаал ажылынче дыка улуг үндезин, идиг болган.
Тайгананың авазы Мария  Хертековна Очур – орус дыл болгаш чогаал башкызы. Авазы уруунга кежээниң-не тоолдарны орус дылга номчааш, оон тыва дылче очулдуруп бээр турган. Тайгана Хертековнаның чечен чогаалга сонуургалдыг, сундулуг болганынга авазының киирген үлүү база улуг.
Ол  2000 чылда школаны тергиин эки дооскаш, Тываның күрүне университединче тыва дыл болгаш чогаал салбырынче дужаап кирип алган. Бирги курстан тура-ла корреспондентилеп ажылдап эгелээн. Баштай “Хем-Белдири”,“Тываның   медээлери”, “Новости Тувы” солуннарга, оон “Шын” солунга 2001 чылдан 2004 чылга чедир ажылдаан. Тайгана Назынчап 2005 чылда университетти доозупкаш, Бурятияның күрүне университединиң аспирантуразынче дужаап кирип алган. Аспирантураның баштайгы ийи чылында бодунга шыңгыы негелделиг ажылдап, Россияның күрүне библиотеказының электроннуг диссертациязын номчуп, Красноярск хоорайның университет база край библиотеказынга бижиттинип ажылдааш, 10 статья белеткээн… Олар Москва, Тамбов, Новосибирск, Кемерово, Томск, Улан-Удэ, Кызыл, Улан-Батор, Горно-Алтайск хоорайларга үнген эртем чыындыларынга парлаттынган.
2008 чылдың июнь 30-де “Россия чоннарының литературазы – алтай, бурят, тыва, хакас, якут, литературалар” деп тускай мергежилге Тайгана Назынчап “Степан Сарыг-оолдуң прозазының этнопоэтиктиг онзагайы” деп темалыг диссертацияны камгалааш, филология эртемнериниң кандидады деп атты чедип алган.
Ол Тываже чанып келгеш, сентябрь 1-ден эгелеп, Е.Т. Чамзырынның эргелекчилээни тыва аас чогаалы болгаш литература кафедразынга башкылап эгелээн. Университетте ажылындан аңгыда, Тайгана Хертековна, Кызылдың 9 дугаар гимназиязынга шүлүк бижиир салым-чаяанныг уругларны хаара тудуп, “Уран сөс” бөлгүмүнүң ажыл-чорудулгазын уламчылап турган.
Тайгана Хертековна алган билиглерин улам делгемчидип, Москваның күрүнениң лингвистиктиг университединиң Евразия институдунуң англи дыл мергежилин база дооскан.

ЧОГААЛ АЖЫЛЫ

Т. Х. Назынчаптың шүлүк бижиир салым-чаяаны бичии турда-ла көстүп келген. “Улуг-Даш” деп баштайгы шүлүүн 3 класска өөренип тургаш бижээн. 1994 чылда, Тайгана 12 харлыг турда, баштайгы шүлүктери парлаттынып эгелээн. “Көсчүгеш” деп чогаал бөлгүмү Тайгананың чогаал делегейинче оруун ажыткан. Бичии школачы уругнуң сонуургалын улам күштелдирип, хей-аъдын көдүрүп чораан. Бир-ле хүн Бай-Тал школазынга “Сылдысчыгаш” солуннуң коллективи аалдаан соонда, ол школаның өөреникчилеринге “Коңгулуур” деп чечен чогаал арнын ажыткаш, “Сылдысчыгаш” солунга оларның шүлүктерин чырыткан. Ынчан Т. Назынчаптың “Улуг-Даш”, “Сыынныг-Чарык” деп шүлүктери бир-ле дугаар чырыттынган. Оон бээр-ле Тайгана Очур деп ат-биле парлаткан шүлүктер барык солуннуң дараазында  арыннарынга үнүп, республикага салым-чаяанныг бичии уругнуң адын таныштырган. Ооң шүлүктери “Эне сөзү”, “Тываның аныяктары”, “Хемчиктиң сылдызы” солуннарга доктаамал парлаттынып турган.
1994 чылда, Тайгана 15 харлыг турда, “Күзелим” деп баштайгы ному Тываның күрүне типографиязынга 2000 экземплярлыг парлаттынган. Ол номунда Тайгана бодунуң төрээн черинге ынаан, үнүш-дүжүт болгаш дириг амытаннар, бойдус камгалалынга бердингенин, өзүп келгеш, кым болуксап чоруур күзелин илереткен.
2011 чылда Т. Х. Назынчаптың кырган-авазының чырык адынга тураскааткан эртем ному чырыкче үнген.
Автор школачы тургаш-ла, 200 ажыг шүлүктерни бижээн. Ооң шүлүктеринге бот-тывынгыр композиторлар аялгаларны бижээн.
Сургуул  чылдарында Т. Назынчап өске-даа чогаал бижиир эштери-биле С. Комбунуң удуртканы “Алантос” деп чечен чогаал каттыжыышкынының кичээлдеринче барып турган.
Ол университетке өөренип тургаш, чүгле “5”- ке  өөренир, тергиин эки студент бооп, эртем-практиктиг конференцияларга, чогаалчылар семинарларынга, Тываның кожууннарынга, Волгоград, Томск, Улан-Удэ хоорайларга аас чогаал мөөрейлеринге үргүлчү киржип, дээди шаңналдарны ап, уран-талантылыын, салым-чаяанныын бадыткап чораан.
Ооң шүлүктери “Россияның чогаалчызы”, “Сибирьниң оттары“ , “Сибирьниң афины” деп билдингир сеткүүлдерге, “Чаа хүннүң чырыы” деп чыындыга парлаттынган.
Т. Хертековнаның эң бир дугаар  “С.Сарыг-оолдуң  чогаалының дөстери” деп ажылы аспирант чылдарында бижиттингеш, эртем чыындызынга парлаттынган. Ынчалдыр-ла статьялар улажып, сан-даа, шынар-даа талазы- биле көвүдээн.
2011 чылда Т. Хертековнаның “Степан Сарыг-оолдуң прозазының этнопоэтиктиг онзагайы” деп аттыг монографиязын Эртем болгаш өөредилге яамызының Национал школалар сайзырадыр институдунуң эртем чөвүлелиниң шиитпирин ёзугаар парлаан.
2013 чылда “Түрк дылдыг төрел чоннар литературазы” деп пособиези чырыкче үнген.
Россияның болгаш Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, санап четпес хөй шаңналдарның эдилекчизи, салым-чаяанныг шүлүкчү, чогаал делегейиниң чырык, чараш сылдызы, уран-талантылыг башкының шүлүктери:

КҮЗЕЛИМ

Күскү хүндүс саарлып ойнаан
Алдын сарыг бүрүлер дег,
Күзелдерим, бодалдарым
Амдыызында - тарлан-шокар.

Артист, юрист, эмчи, башкы -
Аажок солун мергежилдер.
Арат, саанчы, садыгжы-даа
Алдар-аттыг кижилер-дир.

Ынчалза-даа меңээ эргим
Ындыг бир-ле мергежил бар -
Чонун алгаар, черин мактаар
Чогаалчы боор күзелдиг мен.
1994 чыл, 6 класс.

БАЙ-ТАЛ СУУРУМ

Мөңге чайнаан меңгилерлиг,
Мөңгүн баштыг тайгаларлыг,
Айыраң каас эзим-шөлдүг
Ава черим - Бай-Тал суурум.

Өске черге чораанымда
Өскен суурум сакты бээр мен.
Кайгамчыктыг даглары мээң
Караам орта чуруттунар.

Сеткилимниң уян хөөнүн
Сергедиптер сорунзалыг,
Чүреккейим чүглүг кужу -
Чүден ынак Бай-Тал суурум.

Хүлүмзүрээн шырайларлыг,
Хүндүлээчел эргим чоннуг,
Кара чаштан эргим чуртум -
Хайыралыг Бай-Тал суурум.

ЭСКЕРБЕЙН АРТЫП КААР СЕН

Ыржым, шөлээн, көдээ суурда бир-ле оолдуң
Ыяңгылыг ырлаан үнүн дыңнап каан дег,
Өрээлимде оруп алган кара чааскаан
Өзүм-баарым саргып келир элдептиин аа.

Сен-даа харын эштериңде бүргедипкен
Сеткил хилээр эрээ билбейн чору боор сен.
Оттуг чүрээм өргүп чоруур бир кыс бар деп,
Ожаавайн, эскербейн артып каар сен.

Өвүр кожууннуң М. Доржу аттыг төп ном саңының библиотекары Айдын-оол А. М. чыып бижээн.