Муниципальное бюджетное учреждение культуры "Овюрская централизованная библиотечная система с сельскими филиалами" овюрского кожууна республики тыва

ШҮЛҮКТЕРИМ ЧАЛЫЫ ОЛЧААН
ЧҮРЕКТЕРГЕ ЧЫРЫП АРТСЫН
( Ө. Э. Чиңмиттиң 75 харлаанынга)

Дыжым, күжүм чарыгдааным
Дың-на чаңгыс шору шүлүүм
Хоор чонум сеткилинче
Кокпа оруун изей берзе,
Далай суунга дамды дег бол,
Тарып каан мээң чечээм болур!
( Ө. Чиңмит "Дөмек-дузам")

Шүлүкчү, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Өөлет Эртинеевич Чиңмит 1942 чылдың май 1-де, Тес-Хем кожууннуң Орукку-Шынаага төрүттүнген. Ооң ачазы тоолдарны болгаш тоолчургу чугааларны база үежилериниң амыдырал-намдарын бир янзы ыдып, тоожуп, аныяктарга суртаалдап чораан өгбе. Өөлет улустуң аас чогаалын чажындан тура дыңнап өскен болгаш,  ону ол эки билир.
Өөлет Чиңмит Самагалдай ортумак школазын, Кызылдың садыг училищезин дооскан. Ооң күш-ажылчы базымнары Берт-Дагның күүседикчи комитединиң секретарындан эгелээн. Оон суурнуң кино четкизинге кол механиктеп, О-Шынаа, Самагалдай көдээ Советтериниң күүседикчи комитединиң секретарынга, оон даргазынга, тудугжу колоннага, интернат эргелекчизинге ажылдап чораан. Дараазында чылдарда Тес-Хем кожууннуң Совединиң өртке удур ниитилелинге даргалап, «Таңды-Уула» солунунга үр чылдар ишти корреспондентилеп турган.
Ө. Э. Чиңмит каяа-даа, кандыг-даа ажылга бедик деңнелге үре-түңнелдиг ажылдап чорааш, чогаадыкчы соруун кагбаан.
Өөлет Чиңмит баштайгы шүлүүн 1968 чылда бижээн. Күскү өйде дииңнеп, аъттаныпкаш, авазының чевээниң чаны-биле эртип чыткаш, хөрек-чүрээн өйген бодалдарын бижээн. Шак ынчаар «Өшпес чырыыр» деп баштайгы шүлүү төрүттүнген. Шүлүк кандыг-даа өскерилге чокка «Тываның аныяктары» солунунга үнген. Оон бээр-ле солун, сеткүүл арыннарынга ооң шүлүктери удаа-дараа парлаттынып турар апарган.
Ол – уян хөөннүг, арыг лирик шүлүкчү. Ооң шүлүктеринде артык бодал чок, сөстери бөдүүн, бодалдары чарт бижиттинген. Ава дугайында шүлүктеринде  кижиге эң-не эргим, солуттунмас буянныг кижи ава деп бадыткап турар.
Чер-чурттунуң каас-чаражын магадаан, аңаа чоргаарланганын, төрээн черинге эргеленгенин «Өңгеш-Хемим», «Чалгыва даан, Кара-Хөлүм»,  «Калдак-Хамар»,  «Шара-Нуурум» деп шүлүктеринде көскүзү-биле бижээн.  Автор черле көдээ черге өскен кижи болгаш шүлүктериниң кол овур-хевирлери көдээ черниң ажыл-агыйы, амыдыралы, кижилери бооп турар.
Ө. Чиңмит улустуң аас чогаалынга кижизиттинген болгаш  улусчу аян-биле элээн каш шүлүктерни база бижигилээн.
Аңгы-аңгы композиторлар: Р. Кенденбиль, Д. Хүреш-оол, Д. Шактар, Б. Чамбыт, С. Сорук, К. Баазаң-оол салым-чаяанныг авторнуң шүлүктеринге 30 ажыг лириктиг ырыларны бижигилээн.
70-80 чылдарда аныяктар аразынга эң-не нептереңгей ынак ырыларының бирээзи «Чүшкүрбейн баарың ол бе?». Ук ыры ол үеде диңмиттиг ырыларның бирээзи турган.
Ө. Э. Чиңмит публицистиг чүүлдерни база бижип чораан. Үе-дүптен бээр тыва кижиниң омаа аът болганда, кандыг-даа байырлалдар аът чарыжы чокка эртпес. Кезек үеде аът чарыштырарын соксадып, эрттирбейн баарга, Өөлет Эртинеевич аңаа хамаарылгазын илередип, «Чүгүрүктер чүге читкен?» деп теманы солун арнынга көдүрген.
Ө. Чиңмит Самагалдай суурнуң хүндүлүг хамаатызы, үш номнуң автору. «Чаглак-Терек», «Калдак-Хамар» деп шүлүктер чыындылары 1979, 1989 чылдарда, а «Балалбас ис» деп проза чогаалдарының чыындызы 1994 чылда чырыкче парлаттынып үнген.
Калдак-Хамар ыдык арттың ыраажызы Өөлет Эртинеевичиниң чонга сөңнээн сүүзүннүг шүлүктери:

СЕТКИЛ БЕЛЭЭ
Булут тырткан Таңды сын дег,
Буурул баштыг эргим ачай,
"Чалгаа чорбайн, ишчи чор"-дээн
Чагыг сөзүң утпайн чор мен.

Сээң чагыың чалгыным-дыр,
Сеткилимде чырыткы-дыр.
Чымыш-ишке тура-сорук
Шыдал-күштү мөөңнеп кээр-дир.

ЫНАК АВАМ
Аас-кежиин амзап эвес,
Аяам долдур ижип чор мен.
Өскен хемим аржаан суу дег,
Өлчейлиг сен, эргим авай.

Ажы-төлдү доруктурган
Ада болу берзимзе-даа
"Ачылыым" - деп алгап чор мен,
Ак-ла баштыг ынак авам.

БАЖЫМ ДҮГҮ КӨГЕРИП ОР
Сырый кара бажым дүгү
Чылдан чылче көгерип ор.
Хуу-салым - өйлүг назын
Кудургайлап удур кел чор.

Көске-отка дүшкү-даа дег,
Хөглүг үем ырап бар чор.
Чалыы назын! Сээң сооңдан
Чарылбаайн деп дилевээн мен.

Муңчулбас мен, сеткилим бай,
Мурнумче баар оруум ажык.
Шүлүктерим чалыы олчаан
Чүректерге чырып артсын.

СОЛЧУР КЫЗЫ
Солчур кызы күжүр мени
Сорунза дег хаара тутту.
Өвүр черниң делгемнери
Өөм дег чоок сагындырды.
Чүү-даа канчаар шак ол кыстың
Чүглүг сөзү уттунмайн чор:

"Дус-Даавыс моон ырак эвес
Дузун баргаш амзапсыңза -
Узуп төтпес аржаанывыс
Улаатайга каксыпсыңза -
Сагыш-хөңнүң улам байыыр".

Чечен сөстүг Солчур кызын
Черле шынап мактаксаан мен
Чымыш ишке кежээзинге,
Чылыг, чымчак сөстеринге
Четтиргеним демдээ кылдыр
Сеткил чечээн сөңнеп артайн.

ДӨРТЭЭН ОДУРУГЛАР
Ынакшыл чок өг-бүлеге
Аас-кежии доктаап бербес.
Ынаныш чок кожазынга
Аяк шай-даа амдан бербес.
* * *
Кезек маңныг аътты көөрде,
Чарыштырар хемчээл херек.
Кежик-чолду тудуп аарда,
Чалгаараарын билбес херек.
"Чалыы чүрээм бериптим" - деп,
Чазыг кылдыр хөөретпеден.
Чүрээң чокта чуртталгаң чок,
Чүгле хандыр ынакшып бил.
* * *
Маска тутса - демир безин аайымда,
Балды тутса - токпар безин чагыргамда.
Алдын, мөңгүн каазындыва харамдыкпаан
Ажыл-ишке дадып калган холдарым-дыр.

Шириленген холдарымны көре-тура,
Силиг, хоюг адыжын мээ сунуп берген.
Угаанныгбай - бөдүүн уруг кежиим кылдыр,
Угдунмасты эмеглежир эжим болган.

ЧҮШКҮРБЕЙН БААРЫҢ ОЛ БЕ?
Сөзү Ө. Чиңмит, аялгазы Б. Чамбыт.

Кедээр чыраан чаңгыс шолбан
Херечи бооп көрүп турда,
Ыржым кежээ меңээ душтуң.
- Ынак мен-деп сөзүң бердиң.

Ол-ла хевээр көрүшпээн бис.
Оода бижи, кайда чор сен?
Чедип кээриң үргүлчү-ле
Четтикпейн манап чор мен.

Сени дээштиң чалбыышталган
Сеткил-чүрээм ханызынга
Одаг салгаш, чүшкүрбейн,
Ол-ла олчаан баарың ол бе?

Тыва чечен чогаалга бодунуң үнүн кадып, туружун чонга илередип, сагыш-сеткилдерге эртинени сөңнеп, балалбас исти арттырган чогаалчывыс 2011 чылда мөчээн.

ХҮНДҮЛҮГ, НОМЧУКЧУ!
Шүлүкчү, прозачы, чонда билдингир нептереңгей ырларның автору Ө. Чиңмиттиң лириктиг шүлүктериниң чыындылары "Чаглак-Терек", "Калдак-Хамар" база Тыва улустуң амыдыралының эрткен болгаш амгы үезиниң дугайында чечен чугаалар кирген "Балалбас ис" деп номнарын кожууннуң ном саңнарындан сонуургап номчуурунче, Силерни кыйгырдывыс!

Ажыглаан үндезиннер:
1. Комбу, С. Калдак-Хамар ыраажызы... Ол кым деп?: Ө. Чиңмиттиң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында/ С. Комбу // Шын.-2002.- Июнь 1.
2. Чинмит Өөлет Эртинеевич: о нем // Тываның чогаалчылары-Писатели Тувы.-Кызыл, 2001.- С. 46.

Өвүр кожууннуң М. Доржу аттыг төп ном саңының чурт шинчилел килдизи.